انواع شرکت های تجاری در حقوق ایران

شرکت نسبی

«شرکت نسبی شرکتی است که برای امور تجارتی در تحت اسم مخصوصی بین دو یا چند نفر تشکیل و مسئولیت هر یک از شرکاء به نسبت سرمایه ای است که در شرکت گذاشته است.» مشابه این شرکت تجاری در حقوق فرانسه و انگلستان دیده نمی شود. شرکت نسبی نزدیک ترین شرکت تجارتی به شرکت مدنی است و تفاوت بارز آنها فرض شخصیت حقوقی برای شرکت نسبی است. قانون تجارت مواد ۱۸۳ تا ۱۸۹ را به بیان احکام این شرکت اختصاص داده است.

شرکت تضامنی

«شرکتی است که در تحت اسم مخصوصی برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر با مسئولیت تضامنی تشکیل می شود. اگر دارایی شرکت برای تأدیه تمام قروض کافی نباشد هر یک از شرکاء مسئول پرداخت تمام قروض شرکت است. هر قراری که بین شرکاء بر خلاف این ترتیب داده شده باشد در مقابل اشخاص ثالث كان لم يكن خواهد بود. (ماده ۱۱۹ قانون تجارت)

مواد ۱۱۹ تا ۱۶۰ قانون تجارت به مقررات این شرکت اختصاص پیدا کرده است. نکته مهمی که در خصوص شرکت تضامنی از لحاظ ثبت شرکت ها اهمیت دارد این است که شرکت تضامنی میان انواع شرکت های تجاری بصورت عمومی» محسوب می شود؛

یعنی در حالت عدم تصریح به نوع شرکت، سنخ تضامنی بر همه غلبه دارد. از این رو، هر گاه در اوراق تأسیس شرکتی، صورت آن قید نشده باشد و همان طور به ثبت رسیده باشد، آن شرکت تضامنی تلقی می شود. ماده ۹۵ قانون تجارت در این باره مقرر می دارد: « در اسم شرکت باید عبارت (با مسئولیت محدود) قید شود و الا آن شرکت در مقابل اشخاص ثالث شرکت تضامنی محسوب و تابع مقررات آن خواهد بود».

شرکت با مسئولیت محدود

«شرکت با مسئولیت محدود شرکتی است که بین دو یا چند نفر برای امور تجارتی تشکیل شده و هر یک از شرکاء بدون اینکه سرمایه به سهام یا قطعات سهام تقسیم شده باشد فقط تا میزان سرمایه خود در شرکت مسئول قروض و تعهدات شرکت است.» (ماده ۹۶ قانون تجارت).

قانون تجارت مواد تا ۱۱۵ را به بیان احکام این شرکت اختصاص داده است. تفاوت مهمی که از لحاظ ثبتی شرکت با مسئولیت محدود با سایر شرکت ها دارد این است که قانونگذار در ماده ۱۰۳ قانون تجارت تصریح کرده است که در این نوع شرکت انتقال سهم الشرکه به عمل نخواهد آمد، مگر به موجب سند رسمی این شرکت دارای بالاترین آمار شرکت ثبت شده در بین سایر انواع شرکت تجاری است.

شرکت مختلط سهامی و غیر سهامی

«شرکت مختلط غیر سهامی شرکتی است که برای امور تجارتی در تحت اسم مخصوصی بین یک یا چند نفر شریک ضامن و یک یا چند نفر شریک با مسئولیت محدود بدون انتشار سهام تشکیل می شود» (ماده 141 قانون تجارت). این شرکت چه در اروپا و چه در ایران در حال محو شدن است، زیرا فایده عمده ای که در این شرکت وجود دارد، در شرکت های با مسئولیت محدود یافت می شود.

شرکت مختلط سهامی نیز «شرکتی است که در تحت اسم مخصوصی بین عده شرکاء سهامی و یک یا چند نفر شریک ضامن تشکیل می شود» (ماده ۱۹۲ قانون تجارت). مواد 141 تا 161 قانون تجارت به بیان احکام شرکت مختلط غیرسهامی و مواد ۱۹۲ تا ۱۸۲ به بیان احکام شرکت مختلط سهامی پرداخته است.

لازم به ذکر است تاکنون موارد اندکی در اداره ثبت شرکتها و مؤسسات غیر تجاری مشاهده شده که افراد در این دو قالب مبادرت به ثبت شرکت نموده باشند.

شرکت سهامی خاص

شرکت سهامی خاص شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آنها است (ماده ۱ لایحه اصلاحی قانون تجارت)، شرکت سهامی به دو نوع تقسیم می شود: نوع اول – شرکت هایی که مؤسسین آنها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می کنند. این گونه شرکت ها شرکت سهامی عام نامیده می شوند.

نوع دوم – شرکت هایی که تمام سرمایه آنها در موقع تأسیس منحصرا توسط مؤسسین تأمین گردیده است. این گونه شرکت ها شرکت سهامی خاص نامیده می شوند (ماده 4 همان قانون).

لایحه اصلاحی قسمتی از قانون تجارت مصوب ۱۳۶۷ طی ۳۰۰ ماده به بیان احکام دو نوع شرکت سهامی عام و خاص پرداخته است. امروزه، در عمل استقبال زیادی برای تاسیس شرکت در قالب شرکت سهامی خاص وجود دارد.

شرکت سهامی عام

هر چند شرکت سهامی عام به ظاهر وجوه اشتراک زیادی با شرکت سهامی خاص دارد، اما وجوه تمایز آن با شرکت سهامی خاص و تمایز بنیادین آن با سایر شرکت ها را باید مورد توجه قرار داد. این نوع شرکت از جهت حداقل سرمایه مورد نیاز، تعداد شرکاء، ساز و کار اداره شرکت و موارد دیگر ویژگی های منحصر به فردی دارد و اهمیت اقتصادی و اجتماعی آن هم بسیار بیشتر از سایر انواع شرکتها است.

اما، آنچه که در ارتباط با بحث ثبت شرکتهای سهامی عام مهم است، وظایف سازمان بورس و اوراق بهادار در روند تشکیل، پذیره نویسی و تغییرات شرکت سهامی عام و نحوه تعامل اداره ثبت شرکت ها با آن سازمان است که در فصل دوم مورد بررسی قرار می گیرد.

هر چند شرکت های سهامی عام از لحاظ کمی، در بین انواع شرکت رتبه های اول را ندارد، اما از لحاظ کیفی و تأثیر گذاری اقتصادی نقش نخست را دارند.مراحل ثبت شرکت .

شرکت تعاونی

قانون تجارت مواد ۱۹۰ تا 194 را به شرکت های تعاونی تولید و مصرف اختصاص داده است. اما، با اهمیت پیدا کردن شرکت های تعاونی و کافی نبودن مواد قانون تجارت در خصوص این گونه شرکت ها، در سال ۱۳۵۰ قانون شرکتهای تعاونی و متعاقباً در سال ۱۳۷۰ قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسیده است.

قانون اجرای سیاست های کلی اصل چهل و چهارم قانون اساسی مصوب 1387/3/25مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در زمینه شرکت های تعاونی متضمن احکامی است.

برابر بند ۸ ماده ۱ این قانون: «شرکت تعاونی شخص حقوقی است که با رعایت قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی و موادی از قانون شرکتهای تعاونی مصوب ۱۳۵۰ که نسخ نشده است و اصلاحات بعدی آنها تشکیل شده باشد. این نوع شرکت تعاونی متعارف نیز نامیده می شود.

در کنار شرکت های تعاونی متعارف، این قانون دو نوع شرکت تعاونی دیگر پیش بینی کرده است که تا حال در نظام حقوقی ایران وجود نداشته است؛ یکی شرکت تعاونی سهامی عام و دیگری شرکت تعاونی فراگیر ملی. اولی، نوعی شرکت سهامی عام است که با رعایت قانون تجارت و محدودیت های مذکور در این قانون تشکیل شده باشد (بند ۹ ماده ۱).

دومی نوعی تعاونی متعارف یا سهامی عام است که برای فقرزدایی از سه دهک پایین در آمدی تشکیل می شود. عضویت سایر افراد در این تعاونی آزاد است ولی در بدو تشکیل حداقل هفتاد درصد( ۷۰٪) اعضاء آن باید از سه دهک پایین در آمدی باشند (بند ۱۰ ماده ۱). ماده ۲قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی بر لزوم ثبت شرکتهای تعاونی تأکید کرده است.

همچنین فصل هشتم این قانون (مواد ۵۱ و ۵۲) به تشکیل و ثبت تعاونی ها پرداخته است. در حال حاضر در عمل، ثبت شرکت های تعاونی و تغییرات آنها توسط اداره ثبت شرکت ها منوط به اجازه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.

تشکیل و گسترش شرکت های تعاونی از لحاظ نظری واکنشی انتقادی به گسترش روحیه سرمایه داری در جامعه است ۸۱ شرکت تشکیل نشده و ثبت نشده مطابق مقررات: که آن را شرکت تضامنی حکمی نیز نامیدهند، شرکتی است که عملا برای امور تجاری تشکیل شده اما در یکی از قالب های قانون تجارت تشکیل و به ثبت نرسیده باشد.